Rys historyczny

Historia i kształtowanie struktury przestrzennej

Obszar, który obecnie znajduje się w granicach gminy Kocierzew Południowy to ziemie historycznego Mazowsza. Pierwszymi właścicielami ziemi byli książęta mazowieccy. W XII wieku dobrami tymi władali już arcybiskupi gnieźnieńscy a później prymasi Polski. Władztwo to trwało nieprzerwanie do końca XVIII wieku. Od roku 1246 mazowieckie ziemie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego zyskują nazwę kasztelani łowickiej a rolę centrum administracyjnego pełni pobliski Łowicz. W 1773 r. ziemie te zyskują oficjalną nazwę Księstwa Łowickiego. W czasie rozbiorów Księstwo Łowickie przypadło Prusom, następnie weszło w skład Księstwa Warszawskiego, by w roku 1815, już jak dobra rządowe, znaleźć się w granicach Królestwa Polskiego. Historia Księstwa Łowickiego jako wyodrębnionej jednostki administracyjnej skończyła się z chwilą wybuchu I wojny światowej.

Już od XIV w. Kocierzew wymieniany jest w źródłach bądź jako Kocierzew bądź też jako Kocierzowi.

W 1445 roku arcybiskup Jarosław Skotnicki wydał dokumenty lokalizacji trzech wsi: Kocierzew, Różyc i Koszyc (wieś zaginęła w XVI w., leżała w okolicy Jeziorka). Rozwój gospodarczy tych wsi był zachętą do powstania i zakładania nowych. I tak na “surowym korzeniu”, czyli na miejscu wykarczowanego lasu, w 1360 roku, powstały Mikołajowie – dzisiaj Gągolin oraz Płaskocin. W 1363 roku powstała wieś Granica, gdyż leżała na granicy dóbr łowickich, obecnie wieś Wejsce. W tym samym roku powstała wieś Wiciem w 1445 roku Osiek.

Ziemie obecnej gminy Kocierzew Południowy dzieliły losy Księstwa Łowickiego.

Źródła historyczne podają, że terytorium całej gminy, podobnie jak dzisiaj, przecinały granice trzech Parafii. Co najmniej od wieku XV i jeszcze przynajmniej do połowy XIX w., ich siedziby znajdowały się w Kocierzewie, w Kompinie i w Łowiczu; później w miejsce Parafii Łowickiej, powołana została Parafia w Boczkach Chełmońskich. Najwcześniejsza wzmianka o Kocierzewie jako miejscowości parafialnej, pochodzi z 1345 r.. Z kolei o Boczkach mówi się w dokumencie jeszcze wcześniejszym, bo pochodzącym z 1300 r.; wieś w XIV w. zwana była „Boczkowicami” a w XV w. – „Boczky”. W 1472 r. wieś „Boczky” prymas Jan Łaski nadał swemu piekarzowi Bartoszowi. W czasie, gdy dobra łowickie car Aleksander I podarował swemu bratu ks. Konstantemu (w 1820 r.) Boczki były jednym z największych majątków Księstwa Łowickiego – tzw. ekonomii Jeziorko. Folwark liczył 425 mórg gruntów ornych, 10,6 – ogrodów, 11,27 – nieużytków i 4,12 – powierzchni zabudowanej. Przez okres XIX i niemal połowę XX w. (do 1945 r.) folwark zmieniał często, najpierw dzierżawców a potem właścicieli. Między innymi, dzierżawcą Boczków w połowie XIX w. był ojciec tam urodzonego (w 1849 r.) Józefa Chełmońskiego. W granicach opisywanej gminy funkcjonował jeszcze jeden folwark – w Osieku. W XVIII wieku Osiek należał do ostatniego króla Polski – Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1768 r. król podarował majątek swemu nadwornemu malarzowi Marcellemu Bacciarellemu. Po roku 1863, na skutek prześladowań władz carskich rodzina Bacciarellich musiała opuścić majątek i przeniosła się do Warszawy. W 1877 folwark Osiek liczył 272 morgi powierzchni. W tym czasie, jego właścicielem był prawdopodobnie sędzia z Łowicza – Kakietek. Ostatnią właścicielką folwarku była Janina Grabińska (również właścicielka Walewic).

Również okres panowania Prus nad Księstwem Łowickim wywarł swoje piętno w gospodarce i osadnictwie na opisywanym obszarze. W wyniku prowadzonej przez Prusaków, w latach 1795-1806, akcji kolonizacyjnej do wsi Gągolin Zachodni sprowadzono rodziny niemieckich kolonistów. Do dziś pozostał ślad tej bytności w postaci wyodrębnionej nieruchomość, na której funkcjonował kiedyś cmentarz ewangelicki (dziś obiekt kompletnie nieczytelny w terenie).

Odmienne – w stosunku do terenów otaczających, procesy polityczne, ekonomiczne i społeczne jakie przez wieki zachodziły na terytorium Księstwa Łowickiego wykształciły odrębne struktury gospodarcze i społeczne oraz odmienne wartości kulturalne; ślady tej odmienności spotyka się i dzisiaj. Istotną rolę w tych procesach odegrał fakt, że w dobrach prymasowskich położenie chłopów było wyraźnie korzystniejsze niż w pozostałych obszarach stanowiących własność szlachty. Również wcześniej przeprowadzono tutaj reformę uwłaszczeniową. Ich skutkiem były: większa zamożność społeczności zamieszkującej tereny Księstwa, inność struktur osadniczych a następnie z tym związane – odmienność w sferze kulturowej i w sferze budownictwa. Najbardziej widocznym i utrwalonym efektem przeprowadzonej w I połowie XIX w. komasacji, była zmiana dotychczasowych kształtów wsi; znikły owalnice, ulicówki i wielodrożnice, a na ich miejscu powstawały rzędówki, rozciągające się na znacznych przestrzeniach. Taki typ zabudowy reprezentują obecnie prawie wszystkie wsie gminy Kocierzew Południowy.

Z okresu Księstwa Łowickiego datuje się początek rozplanowywania zagród w sposób charakterystyczny dla regionu łowickiego. Typowa zagroda miała formę zamkniętą, w kształcie kwadratu lub prostokąta, którego boki stanowiły budynki gospodarcze i inwentarskie, a front dom mieszkalny. Stodoła znajdowała się z dala od budynków inwentarskich, poza tym czworobokiem. Obok tego typu siedlisk występowały zagrody, w obrębie której budynki sytuowane były w formie wolno stojącej (dom elewacją frontową zwrócony do drogi, dalej – równolegle usytuowane: obora a potem stodoła). Ciągła przebudowa wsi zmieniła wygląd zagród. Wskutek podziałów działek siedliskowych i ich zawężania pojawiły się zagrody układzie liniowym lub odwróconej litery L. W zabudowie wsi na terenie gminy Kocierzew typ zagrody zamkniętej już nie występuje, sporadycznie spotyka się drugi, wyżej opisany typ zagrody. Gdzieniegdzie pozostały domy mieszkalne zlokalizowane szczytem do drogi a za nią, w tej samej linii obora lub już tylko budynek gospodarczy. Dziś powszechna jest zabudowa na planie czworokąta, z budynkiem mieszkalnym usytuowanym kalenicą do drogi i budynkami gospodarczymi wokół, które coraz ściślej wypełniają obwód podwórka. Obserwuje się zjawisko przenoszenia zabudowy gospodarczej (głównie budynki garażowe i magazynowe, ale także i inwentarskie) na drugą stronę drogi.